Naturalne i niezbywalne prawo każdej osoby ludzkiej do małżeństwa zostało ujęte w Kodeksie Prawa Kanonicznego [odtąd: KPK] i Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich [odtąd: KKKW] zapisem: „Małżeństwo mogą zawrzeć wszyscy, którym prawo tego nie zabrania” (KPK, kan. 1058; KKKW, kan. 778). Pomimo iż małżeństwo cieszy się przychylnością prawa (KPK, kan. 1060; KKKW, kan. 779 ) z KPK, kan. 1058 i KKKW, kan. 778 wynika, że zarówno naturalne prawo każdego człowieka do małżeństwa, jak i prawo chrześcijanina do sakramentu małżeństwa mogą być w wyjątkowych sytuacjach poddane ograniczeniom. Tymi wyjątkowymi sytuacjami ograniczającymi prawo do ważnego zawarcia małżeństwa są przeszkody małżeńskie.

 

Przeszkoda małżeńska jest okolicznością, która na mocy prawa Bożego lub ludzkiego (kościelnego) przeszkadza w ważnym zawarciu małżeństwa. W świetle przepisów prawa kanonicznego jedną z trzech okoliczności (oprócz wad i braków odnoszących się do zgody małżeńskiej; oraz braków dotyczących formy kanonicznej) powodujących nieważność małżeństwa jest istnienie w chwili zawierania go przeszkody zrywającej – dotyczącej osoby zamierzającej zawrzeć małżeństwo - od której nie uzyskano dyspensy. Sprawie poszczególnych przeszkód zrywających, czyli powodujących nieważność małżeństwa, bez względu na to, czy są one pochodzenia Bożego, czy kościelnego w KPK poświęcono dwanaście kanonów (1083-1094), natomiast w KKKW zapisano ich trzynaście (800-812). Równocześnie w KPK i KKKW zostały wyliczone następujące przeszkody: 1) wieku; 2) impotencji; 3) węzła małżeńskiego; 4) różności religii; 5) święceń; 6) publicznego ślubu czystości; 7) uprowadzenia; występku; 9) pokrewieństwa; 10) powinowactwa; 11) przyzwoitości publicznej; 12) pokrewieństwa prawnego; natomiast w KKKW występuje jeszcze 13) pokrewieństwa duchowego.

 

PRZESZKODA WIEKU wiąże się z wymaganiem od nupturientów wystarczającej dojrzałości fizycznej i psychicznej, uzdalniającej do pożycia małżeńskiego oraz do uświadamiania sobie w wystarczający sposób praw i obowiązków dotyczących małżeństwa i rodziny. Przepisy kanoniczne dotyczące wiernych na całej kuli ziemskiej wymagają stosunkowo niskiego wieku do ważnego zawarcia małżeństwa: dla mężczyzn ukończenia 16. roku życia i dla kobiet ukończenia 14. roku życia (KPK, kan. 1083 § 1; KKKW, kan. 800 § 1). Jest to przeszkoda ustanowiona przez Kościół. Prawo natury do zawarcia małżeństwa wymaga jedynie, aby osoba zawierająca małżeństwo była zdolna do wyrażenia zgody małżeńskiej, aby miała zrozumienie, czym jest małżeństwo. Przeszkoda ta posiada charakter czasowy i ustaje z chwilą osiągnięcia określonego przez prawo wieku. Konferencja Episkopatu poszczególnego kraju na podstawie KPK, kan. 1083 § 2 ma prawo ustalić wyższy wiek do godziwego zawarcia małżeństwa. Konferencja Episkopatu Polski określiła minimum wieku do zawarcia małżeństwa tak dla mężczyzny, jak i kobiety - ukończone 18 lat.

 

NIEMOC PŁCIOWA (impotencja) powodująca nieważność małżeństwa polega na niezdolności uprzedniej, trwałej, absolutnej lub względnej dokonania stosunku małżeńskiego (KPK, kan. 1084 § 1; KKKW, kan. 801). Niemoc uprzednia - zaistniała przed ślubem; trwała - w zasadzie jest nieuleczalna, na drodze powszechnie dostępnych środków; absolutna (bezwzględna) – w stosunku do wszystkich kobiet czy mężczyzn; względna (relatywna) - odnosi się do konkretnej osoby; pewna - jest podstawą do zabronienia małżeństwa lub do orzeczenia jego nieważności; wątpliwa - nie stanowi przeszkody do zawarcia małżeństwa zarówno wtedy, gdy wątpliwość jest prawna, jak i faktyczna (KPK, kan. 1084 § 2), nie stanowi podstawy do orzeczenia nieważności małżeństwa (KPK, kan. 1060; KKKW, kan. 801 § 2). Podstawą istnienia przeszkody impotencji jest prawo Boże naturalne. Niepłodność - przy zachowaniu zdolności do współżycia małżeńskiego - nie jest ani przeszkodą do zawarcia małżeństwa, ani przyczyną do orzeczenia jego nieważności (KPK, kan. 1084 § 3; KKKW, kan. 801 § 3).

 

PRZESZKODA WĘZŁA MAŁŻEŃSKIEGO wywodzi się z pozytywnego prawa Bożego. Jeśli katolicy zobowiązani do zachowania formy kanonicznej przy zawieraniu ślubu związali się ze sobą tylko kontraktem cywilnym lub wobec duchownego niekatolickiego - poza Kościołem Wschodnim - wówczas nie zachodzi przeszkoda węzła małżeńskiego do zawarcia ślubu kościelnego z następną osobą. Jednak potrzebne jest zwrócenie się – według KPK, kan. 1071 § 1, n. 3 - do ordynariusza miejsca, z tej przyczyny, że ten kontrakt cywilny, który uległ rozpadowi lub został rozwiązany przez rozwód, mógł być ważnym małżeństwem na skutek uważnienia w zawiązku (KPK, kan. 1161-1165 § 2; KKKW, kan. 848 § 1-2) lub formy nadzwyczajnej. Małżeństwo ważnie zawarte, nawet niedopełnione, powoduje zaistnienie małżeńskiego węzła, który stanowi przeszkodę uniemożliwiającą ważne zawarcie nowego małżeństwa (KPK, kan. 1085 § 3; KKKW, kan. 802 § 1), dopóki nie stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny, nieważności lub rozwiązania pierwszego (KPK, kan. 1085 § 2; KKKW, kan. 802 § 2).

 

PRZESZKODA RÓŻNEJ RELIGII (disparitas cultus) zachodzi pomiędzy katolikiem, czyli ochrzczonym w Kościele katolickim lub do niego przyjętym przez formalne wyznanie wiary, który z tego Kościoła nie wystąpił publicznym aktem, a osobą nieochrzczoną (KPK, kan. 1086 § 1; KKKW, kan. 803 § 1). Ustaje ona przez dyspensę lub przez przyjęcie chrztu świętego przez stronę nieochrzczoną. Jeżeli osoba nieochrzczona pragnie dobrowolnie przyjąć ten sakrament, należy ją odpowiednio przygotować poprzez katechumenat. Dyspensy od przeszkody różnej religii, zgodnie z postanowieniem KPK, kan. 1086 § 2, można udzielić tylko po spełnieniu przez stronę katolicką określonych warunków (KPK, kan. 1125 i 1126), czyli po złożeniu oświadczenia, że jest gotowa odsunąć od siebie niebezpieczeństwo utraty wiary, jak również złożyć szczere przyrzeczenie, że uczyni wszystko co w jej mocy, aby wszystkie dzieci zostały ochrzczone i wychowane w Kościele katolickim. Stronę nieochrzczoną powinno się o tym powiadomić, tak aby rzeczywiście była świadoma treści przyrzeczenia i zobowiązania strony katolickiej. Obydwie strony mają być pouczone o celach oraz istotnych przymiotach małżeństwa, których nie może wykluczyć żadne z narzeczonych.

 

PRZESZKODA ŚWIĘCEŃ dotyczy każdego duchownego. Duchownym staje się przez przyjęcie diakonatu (KPK, kan. 266 § 1). Każde z kolejnych święceń stanowi osobne źródło przeszkody małżeńskiej. Nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy otrzymali święcenia (KPK, kan. 1087; KKKW, kan. 804), diakonatu, prezbiteratu i biskupstwa (KPK, kan. 1009 § 1). Diakoni stali, którzy jako żonaci przyjęli święcenia (KPK, kan. 1042 n. 1), są wyjęci z przepisów o celibacie i zachowują prawo do życia w związku małżeńskim. Jednak po śmierci żony nie mogą zawrzeć ponownego małżeństwa. Diakoni stali są związani prawem celibatu, jeśli przyjęli święcenia jako bezżenni (KPK, kan. 1037). Przeszkoda święceń ma swoje źródło w prawie kościelnym. ustaje na skutek dyspensy udzielonej przez Stolicę Apostolską (KPK, kan. 1078 § 2, n. 1) albo na mocy prawomocnego wyroku sądowego, orzekającego nieważność święceń (KPK, kan. 1708-1712). W Kościołach Wschodnich bezżeństwo duchownych nie przyjęło się od początku. Celibat wiązał tylko biskupów. Jednakże utrwalił się zwyczaj, że po przyjęciu święceń duchowni nie mogli już zawierać małżeństwa.

 

WIECZYSTY ŚLUB CZYSTOŚCI złożony publicznie w instytucie zakonnym, zarówno na prawie papieskim, jak i diecezjalnym, jest źródłem zrywającej przeszkody małżeńskiej (KPK, kan. 1088; KKKW, kan. 805). Naturalna bowiem słuszność domaga się wierności ślubowaniu złożonemu Bogu. Jest rzeczą zrozumiałą, że małżeństwo zawarte przez osobę konsekrowaną przez profesję rad ewangelicznych uniemożliwiłoby jej wypełnienie ślubów zakonnych. Przeszkoda ślubu czystości jest pochodzenia kościelnego i może ustać przez dyspensę, indult odejścia z instytutu i wydalenie.

 

UPROWADZENIE kobiety jako zrywająca przeszkoda małżeńska zachodzi wtedy, gdy mężczyzna porywa lub zatrzymuje kobietę w celu zawarcia z nią małżeństwa, chyba że później ta kobieta już uwolniona od porywacza, znajduje się na wolności i sama pragnie zawrzeć z nim małżeństwo (KPK, kan. 1089; KKKW, kan. 806). Przeszkoda ta ma pochodzenie kościelne, racją jej istnienia jest godność człowieka oraz prawo kobiety do wyboru męża w wolny sposób.

 

PRZESZKODA WYSTĘPKU czyli małżonkobójstwo ma miejsce wówczas, gdy jedna ze stron ze względu na chęć zawarcia małżeństwa z określoną osobą zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu (KPK, kan. 1090 § 1; KKKW, kan. 807 § 1) oraz wtedy, gdy małżeństwo usiłują zawrzeć te osoby, które poprzez fizyczny lub moralny współudział spowodowały śmierć współmałżonka (KPK, kan. 1090 § 2; KKKW, kan. 807 § 2). Obydwie formy przeszkody występku powodują nieważność nowego małżeństwa. Przeszkoda ta jest pochodzenia kościelnego. Udzielenie dyspensy jest zastrzeżone Stolicy Apostolskiej (KPK, kan. 1078 § 2, n. 2). W Kościołach Wschodnich dyspensy może udzielić Patriarcha (KKKW, kan. 795 § 2).

 

PRZESZKODA POKREWIEŃSTWA ma swoje źródło we wspólnocie krwi, czyli w bezpośrednim lub pośrednim pochodzeniu od wspólnego przodka. Według prawa kościelnego pokrewieństwo oblicza się przy pomocy linii i stopni. W linii prostej tyle jest stopni, ile jest zrodzeń, czyli osób, nie licząc przodka. W linii bocznej jest tyle stopni, ile jest osób w obydwu liniach razem, nie licząc wspólnego przodka (KPK, kan. 108 § 1-3). Istotne znaczenie ma wskazanie wspólnego przodka. Linia jest prosta, gdy osoby pochodzą bezpośrednio od siebie przez rodzenie; jest boczna, gdy krewni spotykają się ze sobą tylko we wspólnym przodku, którym mogą być rodzice, lub tylko ojciec, lub matka, dziadkowie itd. W linii prostej pokrewieństwa nieważne jest małżeństwo między wszystkimi wstępnymi i zstępnymi, zarówno prawego pochodzenia, jak i naturalnymi (tj. pozamałżeńskimi) (KPK, kan. 1091 § 1; KKKW, kan. 808 § 1). Jest to przeszkoda z prawa Bożego naturalnego i nie może tu być żadnej dyspensy (KPK, kan. 1078 § 3). Zasięg przeszkody pokrewieństwa w linii bocznej – według obecnego prawa kościelnego – określony został do czwartego stopnia włącznie (KPK, kan. 1091 § 2; KKKW, kan. 808 § 2) niezależnie od tego, czy pokrewieństwo po linii jednego ramienia jest dalsze czy bliższe. Decyduje suma czterech stopni włącznie. Nigdy nie udziela się dyspensy od przeszkody w drugim stopniu linii bocznej (KPK, kan. 1078 § 3). Przeszkoda pokrewieństwa w trzecim i czwartym stopniu linii bocznej ma pochodzenie czysto kościelne. Nie udziela się nigdy dyspensy na zawarcie małżeństwa: nie tylko wtedy, gdy zachodzi pewna przeszkoda pokrewieństwa w linii prostej i w drugim stopniu linii bocznej, lecz i wtedy, gdy istnieje wątpliwość, czy strony są spokrewnione w jakimś stopniu w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej (KPK, kan. 1091 § 4; KKKW, kan. 808 § 3). Przeszkoda pokrewieństwa nie zwielokrotnia się (KPK, kan. 1091 § 3; KKKW, kan. 808 § 4). Miałoby to miejsce wówczas, gdy narzeczeni mieli dwóch lub więcej wspólnych przodków. Udziela się dyspensy od przeszkody pokrewieństwa: w trzecim stopniu linii bocznej nierównej (stryj z bratanicą); w czwartym stopniu linii bocznej równej (rodzeństwo cioteczne lub stryjeczne) i w czwartym stopniu linii bocznej nierównej (prawnuk z siostrą dziadka).

 

POWINOWACTWO powstaje z ważnego małżeństwa, nawet niedopełnionego, i istnieje miedzy mężem a krewnymi żony oraz między żoną a krewnymi męża (KPK, kan. 109 § 1). Oblicza się je tak, że krewni męża w tej samej linii i w tym samym stopniu są powinowatymi żony i odwrotnie (KPK, kan. 109 § 2). Obecnie przeszkoda zrywająca powinowactwa obejmuje wszystkie stopnie linii prostej (KPK, kan. 1092). W Kościołach Wschodnich przeszkoda powinowactwa obejmuje ponadto drugi stopień linii bocznej (KKKW, kan. 809 § 1). Przeszkoda powinowactwa wiąże tylko ochrzczonych - katolików, którzy są zobowiązani do zachowania formy kanonicznej zawarcia małżeństwa.

 

PRZYZWOITOŚĆ PUBLICZNA wymaga, aby mężczyźni i kobiety, żyjący ze sobą jak małżonkowie, a nie będący prawdziwym małżeństwem, po śmierci jednego z nich, nie żenili się ze wstępnymi i zstępnymi drugiej strony. Przeszkoda ta ma swoje źródło w bliskości osób powstałej z zawarcia nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego albo z notorycznego lub publicznego konkubinatu lub związku cywilnego, w którym zaistniało współżycie cielesne. Według prawa kościelnego powoduje nieważność małżeństwa tylko w pierwszym stopniu linii prostej, między mężczyzną a krewnymi kobiety lub między nią a krewnymi mężczyzny (KPK, kan. 1093; KKKW, kan. 810 § 2). Przeszkoda przyzwoitości publicznej pochodzi z prawa czysto kościelnego, ma charakter trwały, tzn. nie ustaje przez zerwanie współżycia stron, udzielenie rozwodu cywilnego lub orzeczenie nieważności małżeństwa, lecz tylko przez uzyskanie dyspensy. W Kościołach Wschodnich przeszkoda ta powstaje ponadto z rozpoczętego życia wspólnego przez tych którzy usiłowali zawrzeć związek wobec urzędnika cywilnego lub szafarza akatolickiego (KKKW, kan. 810 § 1, n. 3).

 

PRZESZKODA POKREWIEŃSTWA PRAWNEGO powstającego z adopcji – według prawa kościelnego – wynika z faktu, że dzieci adoptowane zgodnie z przepisami prawa cywilnego uważane są za dzieci tego lub tych, którzy je adoptowali (KPK, kan. 110). Przeszkodą są więc związani: przysposabiający oraz jego wstępni i zstępni z osobą przysposobioną, jak również rodzeństwo wynikające z adopcji (KPK, kan. 1094; KKKW, kan. 812). Przeszkoda pokrewieństwa prawnego ma pochodzenie kościelne. Według prawa kościelnego dokonana prawnie adopcja stanowi przeszkodę zrywającą w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej (KPK, kan. 1094). Przeszkoda pokrewieństwa prawnego - gdy są ku temu odpowiednie racje - może ustać: przez rozwiązanie stosunku przysposobienia, które przewiduje ustawa państwowa, jak również przez udzielenie dyspensy.

 

PRZESZKODA POKREWIEŃSTWA DUCHOWEGO występująca w KPK z 1917 r. (kan. 1079) nie została zapisana w obecnie obowiązującym KPK, czyli nie dotyczy wiernych Kościoła łacińskiego. Została natomiast uwzględniona w KKKW – dotyczy zatem należących do Katolickich Kościołów Wschodnich – zapisem: „Nieważnym czyni małżeństwo przeszkoda pokrewieństwa duchowego, która pochodzi z chrztu i zachodzi pomiędzy chrzestnym i osobą ochrzczoną oraz jej rodzicami (KKKW, kan. 811 § 1). Przeszkoda ta nie wynika z chrztu warunkowego, chyba, że asystował przy nim ten sam chrzestny (KKKW, kan. 811 § 2).

 

Podsumowując przeglądanie paragrafów dotyczących przeszkód małżeńskich zauważamy, że mogą one wynikać z naturalnego lub pozytywnego prawa Bożego (wtedy dotyczą wszystkich ludzi) albo z ustanowienia Kościoła (wówczas podlegają im tylko ochrzczeni, a ściślej tylko katolicy). Od przeszkód pochodzących z prawa Bożego, tj.: impotencji, pokrewieństwa w linii prostej i drugim stopniu linii bocznej, węzła małżeńskiego nie można uzyskać dyspensy. Dla Stolicy Apostolskiej jest zarezerwowane udzielanie dyspens od trzech przeszkód małżeńskich: święceń, wieczystego ślubu czystości złożonego w instytucie na prawach papieskich i małżonkobójstwa. Od pozostałych przeszkód pochodzenia kościelnego dyspensy może udzielić ordynariusz miejsca. W szczególnych przypadkach, tj.: wypadek naglący czy niebezpieczeństwo śmierci jednej ze stron pragnących zawrzeć małżeństwo, z uwagi na ich dobro duchowe, od szeregu przeszkód, zachowując przepisy prawa kanonicznego, dyspensować może także proboszcz lub inny kapłan czy diakon upoważniony do błogosławienia małżeństwa oraz spowiednik w zakresie wewnętrznym. Prawodawca przewiduje możliwość udzielenia dyspensy, jeśli domaga się tego poważna przyczyna, bowiem funkcja wymienionych wyżej przeszkód małżeńskich polega na ochronie dobra instytucji małżeństwa oraz dobra małżonków.